در جنگ تورخم دستان خارجی وجود دارند؟

یکشنبه شب ۲۳ جوزای ۱۳۹۵ در منطقه مرزی تورخم میان نیروهای مرزی پاکستان و افغانستان درگیری آغاز شد که برای سه شب متوالی ادامه یافت و برعلاوه خسارات مادی قربانی های را از طرفین گرفت. چرا این درگیری ها بوقوع پیوست؟ آیا دستان خارجی در آن نهفته است یا جنگ میان کابل و اسلام آباد است؟ راه حل چیست؟

در این اواخر دولت پاکستان مقررات جدیدی را در قسمت افغان ها وضع و در اول جون اجرایی نمود که براساس آن هر افغان باید با پاسپورت و ویزا وارد پاکستان شود. موضوعی که مشکلات زیادی برای افغان ها خلق کرد. دولت کابل به آن اعتراض کرد و به تلاش های دیپلماتیک برای حل مشکل مبادرت ورزید. این مقررات هنوز هم اعمال می شود و باعث شده تا هزاران افغانِ که دارای پاسپورت و ویزا نیستند در دو طرف مرز گیر بمانند. هنوز راه حل در قسمت رفع این مشکل تهیه نشده بود که مشکل دیگری ایجاد شد و بر پیچیدگی های روابط دو کشور همسایه با سرحد طولانی حدود ۲۴۰۰ کیلومتر افزود، جنگ مرزبانان دو کشور برای سه شب متوالی.

علت وقوع جنگ همانند تلفات طرفین جنگ روایت های متفاوتِ دارد. جانب اسلام آباد از افراز دروازه مرزی در درون قلمرو خود سخن گفته و آن را برای کنترولِ عبور و مرور مرزی لازمی دانسته است اما جانب کابل اقدام اسلام آباد را خلاف توافقات قبلی دو کشور میداند که براساس آن هیچ جانبی نمیتواند در نقاط صفری بدون تفاهم با طرف مقابل تاسیساتِ را ایجاد نماید. دولت کابل بیان داشته که قبلاً از طریقه های صلح آمیز به جانب پاکستان ابلاغ کرده بود که خلاف توافقات دو جانبه اقدامی ننماید. روایت دیگری نیز وجود دارد که بیان میدارد پاکستان با عبور از نقطه صفری در داخل قلمرو افغانستان اقدام به نصب دروازه کرده و با مقابله نظامی افغان ها مواجه شده است.

مشکلات مرزی افغانستان و پاکستان یک موضوع جدید نیست و هر از گاهی به بهانه هایی اتفاق میافتد اما برد اکثراً با پاکستان بوده است. پاکستان که دارای یک ارتش قدرتمند در منطقه میباشد، ابزارهای غیرنظامی فشار بر دولت کابل را نیز دارا بوده و همیشه از آن استفاده برده است. اتکای شدید افغانستان به بازار اقتصادی و صحی پاکستان، حضور میلیون ها شهروند افغانستان در پاکستان از آغاز جنگ افغانستان با شوروی و تقسیمات اجباری خانواده های افغان در دو سوی مرز دولت کابل را به شدت از پالیسی های اسلام آباد متاثر ساخته است. افغانستان به شدت تلاش دارد تا از میزان وابستگی هایش به پاکستان بکاهد و در این زمینه موفقیت های چشمگیری نیز داشته است.

تورخم یک مرز عمده میان افغانستان و پاکستان است که در اوقات عادی روزانه حدود ۱۵۰۰۰ افغان از آن عبور مینمایند و صدها موتر کالاهای مختلف النوع را حمل و نقل می کنند. حالا که مرز مسدود است، اقتصاد هر دو کشور به شدت آسیب میبینند و تنفر بیشتری میان دو ملت شکل می گیرند. افغانستان با ایجاد روابط اقتصادی با کشورهای همسایه خود توانسته در حد زیادی نیازمندی های خود را مرفوع سازد و اسلام اباد این ابزار فشار را که در سال های گذشته به شکل قویانه در اختیار خود داشت، اکنون در حد زیادی از دست داده است.

کابل و اسلام آباد این اواخر روابط پرتنشِ داشته اند. چندین بار است که گفتگوهای صلح افغانستان بر اثر مداخلات پاکستان به نتیجه نرسیده است. حضور ملا عمر در پاکستان، مرگ و اختفای مرگ او، انتخاب اختر منصور، حضور و کشته شدن او در پاکستان، انتخاب هیبت الله آخوندزاده و حضور او در پاکستان، انزوای پاکستان در جامعه جهانی، جایگزینی بندر چابهار ایران با بندر گوادر پاکستان و حضور فعالانه هندوستان در این قرارداد، حضور فعال تر هند در افغانستان و اعلام حمایت های دوامدار آن کشور توسط صدراعظم هند در سفر افتتاح بند سلما، وضع مقررات جدید مبنی بر سفر افغان ها به پاکستان و تحرکات جدید نیروهای نظامی انگلستان و ایالات متحده آمریکا در افغانستان عوامل وضعیت پر تنش کابل-اسلام آباد شده اند.

گرچند افغانستان و پاکستان مشکلات مرزی به قدمت تاریخ ایجاد کشور مستقل پاکستان دارند اما بسیاری از آگاهان متفق القول اند که وضعیت موجود در افغانستان و پاکستان از پیچیدگی های بیشتری برخوردار اند. جنوب آسیا و خاورمیانه کانون تحولات مغلق و جدیدی میان کشورهای مقتدر منطقه ای و فرامنطقه ای در هزاره ای حاضر است. در مسایل افغانستان و پاکستان کشورهای ایالات متحده آمریکا، انگلستان، روسیه و هندوستان نقش اساسی دارند. ساقط کردن امارت اسلامی و حضور آمریکایی ها در افغانستان، ایجاد پایگاه های نظامی و در این اواخر نقش جنگی – حمایتی نیروهای آمریکایی پیام های ناخوشایندی به اسلام آباد بوده اند. حضور قدرتمند هزاران نیروی نظامی انگلستان در گذشته نزدیک در ولایت هلمند تمرکز جنگ طالبان مسلح و پاکستانی ها را به همراه داشت. همچنان انگلیس ها و آمریکای ها بر سر حضور در این ولایت کشمکش های داشت. در این اواخر انگلیس ها مجدداً به تزئید نیرو در این ولایت پرداختند. برعلاوه موقعیت استراتیژیک، تولید مواد مخدر انبوه و موجودیت ذخایر یورانیم دلایل قوی این حضور بوده اند. روابط ایالات متحده و پاکستان همانند روابط کابل و اسلام آباد متزلزل و پر تنش است. پاکستان قونسلگری های هند در جلال آباد و قندهار را بارها زیر سوال برده و هندوستان را تکراراً متهم به مداخله در امور پاکستان از طریق افغانستان نموده است. هند و افغانستان این اتهامات را بی اساس میدانند. با این وضعیت احتمال دخیل بودن دستان خارجی در جنگ های مرزی افغانستان و پاکستان متصور بوده می توانند. جنگ های تورخم، احتمالاً جنگ های نیابتی قدرت های دخیل در قضایای افغانستان و پاکستان است.

افغانستان و پاکستان بایستی مشکلات موجود را از طریقه های صلح آمیز حل و فصل نمایند. جنگ راه حل نیست و به نفع هیچ طرف نمی باشد. کوبیدن بر طبل جنگ حماقت محض است. هر دو کشور شدیداً با مشکلات تروریسم و افراط گرایی ها مواجه است، جنگ میتواند افراط گرایی ها را گسترش دهد و زیان های سنگین بیشتر از امروز را به هر دو کشور و منطقه وارد سازد. افغانستان و پاکستان محکوم به زندگی در جوار هم هستند و حق انتخاب و تعویض همسایه شان را ندارند اما میتوانند برای همدیگر همسایگان نیک و قابل افتخارِ باشند.

نویسنده: علی رضا صمدی، استاد دانشگاه